Medreseden Kaçış; İmam Gazzali'nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri

Ebû Hâmid Gazzâlî'nin hayatı ve eserleri üzerine şimdiye kadar çok sayıda araştırma yapılmasına rağmen, hayatı ve düşüncesi ile ilgili bilinmeyen birçok nokta hâlâ varlığını sürdürmektedir. Bu durum, sadece yaşadığı dönemde, Selçuklular tarihi üzerindeki karanlık noktalardan kaynaklanmıyor. Eserlerinin çeşitliliği, hemen hemen her alanda eser yazması, eserlerinin çokluğu ve dağınıklığından ileri gelen belirsizlikler de önemli ölçüde etkili olmuştur. Eserlerinin bir kısmı hâlâ el yazması nüsha şeklindedir. Matbu olanlardan bazıları, özenli bir kontrolden geçirilmeden basılmış, birçoğu da farklı isimlerle yayınlanmıştır. Ayrıca, bazı kitaplar İmam Gazzâlî'ye ait olmamasına rağmen onun adı kullanılmıştır; en azından bu eserlerin kendisine âit olduğu şüpheli ve hâlâ tartışmalıdır. Eserlerinin ve fikirlerinin genişliği, çok çeşitli alanları kapsaması ve genellikle yeni düşünceler ve benzersiz izahlar içermesi, araştırmacıların onun düşünce dünyasını ihâta edebilmesini zorlaştırmaktadır. Çünkü, İslâm tarihinde, İslâm kültürünün her alanını Gazzâlî düzeyinde hayatında ve fikirlerinde görkemli bir derinlilikle işleyebilen ve tasvir edebilen başka bir kişiyi bulmak çok zordur. Hayatının bu hareketlilik ve ilimle iç içe geçmesi, onu aynı zamanda güçlü ve yenilikçi bir fakih, ateşli tartışmalara ve münâzaralara girişen bir kelamcı, eleştirel yapıya sahip bir filozof, ârif bir sufî, hoş sohbet bir muallim ve hatta başarılı bir yazar olarak karşımıza çıkarmaktadır ki, parlak bir asrın büyük kültürünü azamî düzeyde eserlerinde yansıtmıştır. Bütün bu özellikler onun müstesna şahsiyetine çeşitli boyutlar, tek kişide temâyüz etmiş farklı çehreler kazandırmıştır. Özellikle yazarlık ve kitap telifi boyutunun genişliği, felsefe ve kelam boyutunun derinliği, ayrıca irfânî ve ahlâkî boyutunun azameti o kadar öne çıkmaktadır ki, şahsiyetinin diğer boyutlarını gölgelemektedir. Şüphesiz böyle bir şahsiyeti, sıradan insanların, çapsız veya tek boyutlu insanların değerlendirebilmeleri mümkün değildir. Üstelik bütün bu boyutlarda onu daha çok seçkin ve farklı kılan faktör eşsiz bir yaratıcılık yeteneği ve fikrî asâletidir.